“Vaak denk ik dat onze ouders en grootouders, toen ze zagen hoe het verstedelijkte Amerika ons met zijn verlokkingen trachtte in te palmen, zich ongetwijfeld moeten hebben afgevraagd of ze er wel verstandig aan hadden gedaan hun land te verlaten, ook was het nog zo troosteloos en onderdrukkend geweest. Wie zijn kind verliest aan een onbekende cultuur gaat een leven lang gebukt onder een smartelijk lijden.

Op mijn zwerftochten door deze verstedelijkte wereld uit mijn jonge jaren, kwam ik overal de paraplubeschaving tegen waarin wij allen heden ten dage leven, de cultuur die we het westers seculiere humanisme noemen. Zij is westers, omdat zij vrijwel alleen aan deze zijde van de planeet bestaat: de oostelijke kant vaart een geheel eigen koers. Zij is seculier, omdat er fundamenteel geen beroep wordt gedaan op het goddelijke; er wordt vanuit gegaan dat de mens het op eigen kracht moet zien te redden … En het is een humanistische cultuur vanwege de opvattingen omtrent het individu, het zelf, niet als lid van een gemeenschap, maar als een op zichzelf staande entiteit …

Ik kwam veel van de culturen tegen die onder deze paraplubeschaving hun plaats hadden … Ik zag hoe elk van deze subculturen op gespannen voet stond met de andere, maar ook met de paraplubeschaving als een beschermende overkoepeling die alle subculturen in bedwang houdt en voorkomt dat een van hen zo machtig wordt dat ze een bedreiging gaat vormen voor het voortbestaan van de andere. Deze paraplu is ragfijn en teer. Wanneer hij niet functioneert – en dat doet hij te vaak – ontstaan straatrellen …

In de Amerikaanse stadsbibliotheken heb ik geleerd dat een cultuur op een voor ons nog steeds mysterieuze wijze ontstaat, wanneer soortgenoten van ons op de een of andere wijze een groep vormen … en hun eigen unieke antwoord geven op de … vier-uur-in-de-ochtend-vragen die ons soms midden in de nacht met een schok doen ontwaken. We liggen in het donker te luisteren naar de vragen die om ons heen zoemen. Waar gaat het allemaal écht om? Heeft wat ik ook doe ook maar enige betekenis? Hoe kan ik ooit de hoop koesteren, het ontzagwekkende universum waarin ik leef te doorgronden? Ik begrijp mezelf niet eens, hoe kan ik dan een ander menselijk wezen begrijpen? … Culturen leveren solide antwoorden op deze vragen. …

Vaak botsen verschillende reeksen antwoorden … Deze botsing roept vragen op en brengt spanning teweeg: Waarom zijn mijn antwoorden beter dan die van een andere cultuur? …

Toen ik opgroeide leerde ik dat culturele confrontaties gedurende de vijfduizend jaar, waarin we ons spoor terug middels geschriften kunnen volgen, een van de ononderbroken processen binnen onze soort is. Nu is dat proces in het westen de confrontatie tussen de paraplu en de subculturen. De opeenvolging van confrontaties is deze eeuw toegenomen. De cultuur-snelwegen staan helemaal open. Het verkeer is druk, in het bijzonder in de steden. Het andere woord voor ‘beschaving’, ‘civilisatie’ … stamt van het Latijnse civitas, wat stad of stad-staat betekent. …

Als je …, in de jaren van toenemende loyaliteit jegens je eigen verleden, kennis hebt gemaakt met de moderne literatuur, dan ontdek je …, dat je het slagveld voor een zeer bepaalde culturele confrontatie bent geworden. Ik noem dit de essentiële confrontatie, de culturele kernconfrontatie. Vanuit het hart van je eigen subcultuur, opgeleid op haar beste scholen, in staat door haar denksystemen te manoeuvreren, door haar taal, haar visie op de wereld, ben je met de literatuur in aanraking gekomen, een kernelement van de paraplubeschaving waarin we nu allen leven. Literatuur is een essentiële inspanning van de westerse, seculiere mens, het is een van de manieren waarop de westerse, seculiere mens vorm geeft aan zijn ervaringen … In de geschiedenis van onze soort hebben culturele kernconfrontaties dikwijls creatieve explosies tot gevolg gehad. … De ene cultuur [zet] de andere aan …tot een nieuwe, oorspronkelijke creativiteit. …

Je kunt [ook] opgegroeid zijn aan de rand, de periferie van je subcultuur, en het rijke haart van het westerse seculiere humanisme betreden – laten we zeggen, door naar de universiteit te gaan, de fabriek van westerse seculiere beschaving. Dan maak je een culturele periferie-tot-kern-confrontatie door. Saul Bellows Herzog … ervaart de crisis van onze wereld en zijn leven via zijn perifere, maar roerende verbondenheid met zijn subcultuur, zijn herinneringen uit een etnisch verleden.

Je kunt [ten derde] in de periferie van je subcultuur opgroeien en alleen de randverschillen van de westerse beschaving ervaren. Dat is een culturele periferie-tot-periferie-confrontatie. De vroege verhalen van Philip Roth doen verslag van dit soort culturele botsingen. Dit soort culturele confrontaties geeft vrijwel steeds aanleiding tot culturele aberraties, gênante misverstanden en bizarre mengelingen.

In het hart van een cultuur staat haar wereldbeeld, haar literatuur, beeldende kunst en muziek, haar specifieke ideeën over de wereld. Hoe moeilijker het wordt een vreemde cultuur binnen te treden, des te dichter raak je aan haar kern. Randverschijnselen van een cultuur – de taal op straat, het eten, de kleding, haar populaire muziek, het bijgeloof – zijn vrijwel steeds de elementen die het gemakkelijkst zijn te begrijpen, na te botsen, op te nemen. …

Ik heb ervoor gekozen, kernconfrontaties te beschrijven, want dat is de wereld die ik het beste ken. Wat gebeurt er wanneer je in jezelf twee zaken verenigd, waar je je uitermate sterk bij betrokken voelt en die je zeer na aan het hart liggen – een uit je subcultuur, de andere uit de paraplucultuur – en die volledig met elkaar in tegenspraak zijn?”

aus: Chaim Potok: Culturele confrontaties in Amerikaanse steden: de bron van mijn schrijverschap. [US-Amer. Orig. 1981] In: ders.: Het cijfer zeven. Verhalen. ‘s-Gravenhage: BZZTôH 1990, S.14-21

Abb.: Gisela Schmidt: Koptuch, ursprünglich im Internet.

08/16

“De gevoelige ziel heeft zijn liefde op één plek in de wereld geconcentreerd; de sterke heeft zijn liefde uitgebreid tot alle plaatsen; de volmaakte mens heeft de zijne tot zwijgen gebracht.”

aus: Hugo van Saint-Victor, 12.Jhdt., zitiert durch Edward W. Said: Cultuur en Imperialisme. Amsterdam/Antwerpen: Atlas 1994 (US-amer. Orig.-Ausg. 1993), S.402.

08/16

“Een vreemde paradox is dat religieuze hartstocht bijna altijd het gevoel voor het heilige of het goddelijke lijkt te vertroebelen, alsof dat het niet redde in de oververhitte, grotendeels seculiere atmosfeer van de fundamentalistische strijd.”

aus: Edward W. Said: Cultuur en Imperialisme. Amsterdam/Antwerpen: Atlas 1994 (US-amer. Orig.-Ausg. 1993), S.393.

Abb.: Gregory Green: Bible Bomb #1893 (Russian Style), Gregory Green: Terror and Empowerment, Brugge: Cultuurcentrum Brugge, o.J.: 42.

08/16

“… il n’est point vrai que l’œuvre de l’homme est finie
que nous n’avons rien à faire au monde
que nous parasitons le monde
qu’il suffit que nous nous mettions au pas du monde
mais l’œuvre de l’homme vient seulement de commencer
et il reste à l’homme à conquérir toute interdiction immobilisée aux coins de sa ferveur
et aucune race ne possède le monopole de la beauté, de l’intelligence et de la force …”

aus: Césaire: Cahier d’un retour. bei Wikiquote…

08/16

“Volgens Bernal werd … de Griekse beschaving, die haar wortels aantoonbaar in de Egyptische, de Semitische en verschillende andere zuidelijke en oosterse culturen vond, in de loop van de negentiende eeuw opnieuw geconstrueerd als ‘arisch’. Haar Semitische en Afrikaanse wortels werden voortvarend uitgewist of aan het oog onttrokken. Aangezien Griekse schrijvers zelf openlijk voor hun hybride culturele verleden uitkomen, name Europese filologen de ideologische gewoonte aan om deze pijnlijke passages in het belang van de Attische zuiverheid, zonder commentaar over te slaan.”

aus: Edward W. Said: Cultuur en Imperialisme. Amsterdam/Antwerpen: Atlas 1994 (US-amer. Orig.-Ausg. 1993), S.44, mit Berufung auf Martin Bernal: Black Athena. New Brunswick: Rutgers 1987, S. 280-336.

08/16

“Over het algemeen kan men stellen dat ruziën over de vraag of een bepaald boek wel (of niet) deel uitmaakt van ‘onze’ traditie, de meest zinloze bezigheid is die men zich kan voorstellen. Bovendien vinden er veel meer excessen op dit terrein plaats dan er bijdragen aan de geschiedkundige nauwkeurigheid worden geleverd. …

Gedeeltelijk als gevolg van het imperium zijn alle culturen onderling verbonden; niet één ervan staat er volkomen los of is volkomen zuiver, ze zijn allemaal mengvormen, heterogeen, enorm gedifferentieerd en niet monolitisch. …

We leven in een mondiaal milieu onder gigantische ecologische, economische, maatschappelijke en politieke druk dat zijn eigen, nauwelijks opgemerkte en onbegrepen bouwwerk afbreekt. Iedereen die zich ook maar enigszins bewust is van dit alles, schrikt van het feit dat dergelijke meedogenloos zelfzuchtige en bekrompen belangen – patriottisme, chauvinisme, etnische en religieuze verschillen en rassenhaat – kunnen leiden tot massadestructie. De wereld kan zich dit domweg niet veel vaker veroorloven.

Men moet niet pretenderen dat er modellen voor een harmonieuze wereldorde voor het grijpen liggen en het is even dom te veronderstellen dat ideeën over vrede en samenleving een kans maken wanneer er een machtsmechanisme op gang komt als gevolg van agressieve voorstellingen van ‘wezenliljk nationaal belang’ of onbegrensde soevereiniteit. …

Het verbazingwekkende is dat zulke betrekkelijk provinciaalse gedachtengangen en acties nog steeds de boventoon voeren, dat ze ongecontroleerd, kritiekloos worden aanvaard en generatie na generatie gekopieerd worden in het onderwijs. … Van een nieuw en in mijn ogen gruwelijk tribalisme getuigd het uiteenrijden van samenlevingen, het scheiden van volkeren, het bevorderen van hebzucht, bloedige conflicten en het doen van oninteressante beweringen over de bijzonderheid van etnische minderheden of groepen. Er word niet zozeer weinig tijd besteed aan ‘kennis van andere culturen‘ … maar aan het bestuderen van de kaart met interacties, het feitelijke en veelal produktieve verkeer dat dagelijks en zelfs elk ogenblik tussen landen, samenlevingen, groepen en personen plaatsvindt.”

aus: Edward W. Said: Cultuur en Imperialisme. Amsterdam/Antwerpen: Atlas 1994 (US-amer. Orig.-Ausg. 1993), S. 25, 48/49.

08/16

“Die menschliche Ohnmacht im Mäßigen und Einschränken der Affekte nenne ich Unfreiheit. Denn der den Affekten unterworfene Mensch steht nicht unter seinen eigenen Gesetzen, sondern unter denen des Schicksals, dessen Macht er dermaßen unterworfen ist, daß er oft gezwungen ist, dem Schlimmeren zu folgen, obgleich er das Bessere sieht. …

Unter gut werde ich … im folgenden das verstehen, wovon wir gewiß wissen, daß es ein Mittel ist, uns dem Muster der menschlichen Natur, das wir uns aufstellen, mehr und mehr zu nähern. Unter schlecht dagegen das, wovon wir gewiß wissen, daß es uns hindert, diesem Muster ähnlich zu sein. Ferner werde ich die Menschen vollkommener oder unvollkommener nennen, sofern sie sich diesem Exemplar mehr oder weniger nähern. …

Die Menschen [lassen sich] mehr von ihrer Meinung als von der wahren Vernunft … bewegen … weshalb die wahre Erkenntnis des Guten und Schlechten in der Seele Aufregungen verursacht und häufig Lüsten aller Art den Platz räumt …

[Was ist es denn,] das uns die Vernunft vorschreibt …?

… Da die Vernunft nichts verlangt, was der Natur widerstrebt, so verlangt sie folglich selbst, daß jeder sich selbst liebe, seinen Nutzen, d.h., was ihm wahrhaft nützlich ist, suche und alles, was den Menschen wahrhaft zu größerer Vollkommenheit führt, begehre; überhaupt, daß jedermann sein Sein, so gut er kann, zu erhalten strebe. …

Wir [können] es niemals dahin bringen …, für die Erhaltung unseres Seins keiner Außendinge zu bedürfen und ohne allen Verkehr mit der Außenwelt zu leben. Ziehen wir überdies unsern Geist in Betracht, so wäre sicherlich unser Verstand weniger vollkommen, wenn der Geist von außen abgesondert wäre und außer sich selbst nichts erkennen würde. – Es gibt also vieles außer uns, was uns nützlich und daher erstrebenswert ist. Unter diesen Dingen wiederum ist das denkbar Vorzüglichste das, was ganz und gar mit unserer Natur übereinstimmt. …

Es ist daher dem Menschen nichts nützlicher als der Mensch. Nichts Vorzüglicheres, sage ich, können sich die Menschen zur Erhaltung ihres Seins wünschen, als daß alle … für sich suchen, was allen gemeinschaftlich nützlich ist.

Hieraus folgt, daß Menschen, die sich von der Vernunft regieren lassen, d.h. Menschen, die nach der Leitung der Vernunft ihren Nutzen suchen, nichts für sich verlangen, was sie nicht auch für andere Menschen begehren, und also, daß sie gerecht, treu und ehrenhaft sind.

Lebten nun die Menschen nach der Leitung der Vernunft, so würde jeder … sein Recht behaupten ohne irgendeinen Schaden eines andern. Weil sie aber den Affekten unterworfen sind …, welche das menschliche Vermögen oder die menschliche Tugend weit überragen …, so werden sie oft nach verschiedenen Richtungen getrieben … und stehen sich einander feindselig gegenüber …, während sie doch zu wechselseitiger Hilfe einander bedürfen. …

Damit also die Menschen in Eintracht leben und hilfreich gegeneinander sein können, ist es notwendig, daß sie ihr natürliches Recht aufgeben und einander Sicherheit gewähren, daß keiner etwas tun werde, was einem andern zum Schaden gereichen kann. …

Ein Affekt [kann] nicht anders eingeschränkt werden … als durch einen anderen stärkeren und dem ersten entgegengesetzten Affekt … Durch dieses Gesetz nun kann ein Verein gegründet werden, indem der Verein sich das Recht aneignet, … über Gut und Schlechtsein Urteil zu fällen. Er muß daher die Macht haben, über die Lebensweise allgemeine Vorschriften zu erteilen und Gesetze zu geben und dieselben zur Geltung zu bringen; nicht durch die Vernunft, welche die Affekte nicht einschränken kann …, sondern durch Drohungen. Ein solcher, auf Gesetze und die Macht, sich zu erhalten, sich gründender Verein heißt Staat, und diejenigen, welche durch dessen Recht geschützt werden, heißen Bürger.”

aus: Baruch Spinoza: Die Ethik. Lateinische Orig.-Ausg. 1677, hier Übersetzung durch J. Stern, Leipzig: Reclam 1887, S. 248, 252, 269, 271-273, 292-293. [Volltext im Internet]

Abb.: Erwin Wurm: Ethik in geometrischer Weise dargestellt, 2003, im Internet.

08/16

“Iedereen lijkt de analyse te delen dat westerse samenlevingen aan het splijten zijn. Maar er bestaan verschillende ideeën over in welke kampen die samenlevingen dan wel uiteenvallen. … Er is een ware ideeënstrijd bezig over waar de nieuwe breuklijn doorheen de maatschappij nu eigenlijk precies loopt. Die strijd is belangrijk. Wie zijn interpretatie over de belangrijkste breuklijn van deze tijd kan opleggen, bepaalt ook welke antwoorden daarop zullen worden gegeven. …

[1] Volgens The Economist is dit de politieke breuklijn die we over de westerse wereld zien opduiken: niet langer tussen links en rechts maar tussen ‘open‘ en ‘gesloten’ maatschappijvisies. … En kijk, die weekend tweette Vincent Van Quickenborne al: “Feit dat Bart Staes en Donald Trump tegen TTIP (het vrijhandelsverdrag waarover de EU en de VS onderhandelen, nvdr) zijn, bewijst hoe ‘closed’ hun ideologieën zijn.” … De nieuwe breuklijn die door de maatschappij loopt karakteriseren als open versus gesloten heeft dus gevolgen: wie voor een open en tolerante maatschappij is op cultureel vlak kan niet tegen vrijhandel zijn, en omgekeerd. …

Dus is niet iedereen het eens met die karakterisering van de nieuwe breuklijn. En proberen anderen het maatschappelijk conflict op andere manieren te framen. Wat hebben we de voorbije jaren en maanden zoal zien passeren?

[2] Na de crisis lanceerde de Occupy-beweging de slogan ‘Wij zijn de 99 procent‘. Op die manier werd de breuklijn getrokken tussen de 1 procent van de bevolking die zich heeft verrijkt op de rug van die andere 99 procent. …

[3] Dat frame van Occupy werd echter al snel gekaapt door de Tea Party. Die vormde het om tot de breuklijn soccer moms (gewone, hardwerkende Amerikanen) versus de elite. Die breuklijn bevolking-establishment wordt vandaag aan de radicalere uiteinden van zowel de linker- als rechterzijde van het spectrum gebruikt, waarbij respectievelijk de economische en culturele kloof tussen het ‘gewone volk‘ en de elite wordt benadrukt.

[4] Nog een ander frame is het puur culturele, waar de nadruk wordt gelegd op de natie of de (westerse) beschaving die wordt bedreigd door vijandige elementen binnen en buiten de grenzen. Sinds de vluchtelingen– of opvangcrisis en de aanslagen maakt deze interpretatie uiteraard opgang en valt ze alsmaar meer samen met een veiligheidsdiscours.

Elk van deze frames leidt tot andere oplossingen. Door de Occupy-bril moeten we vooral de financiële wereld aan banden leggen en de welvaart herverdelen, en dan komt alles goed. Door het anti-establishmentperspectief hebben we vooral andere leiders nodig, welk (incoherent) programma die soms ook vooropstellen. Door de culturele bril moeten we vooral inzetten op het verdedigen van onze waarden, waarover intern ook het best niet te veel discussie wordt gevoerd.

Wie erin slaagt om het denken over onze maatschappij en haar belangrijkste uitdagingen te framen langs een bepaalde breuklijn, plaatst zichzelf in een zetel voor de nabije toekomst. Eens de breuklijn relatief vastligt, gaat het debat over de juiste en wenselijke concrete beslissingen die moeten worden genomen, niet meer over wat de uitdagingen ook weer zijn.

[5] Tot slot: in deze woelige, vloeibare tijden waarin op het scherp van de snee een ideeënstrijd wordt gevoerd, lijkt het midden het moeilijk te hebben om uit de verf te komen. Al hebben sommigen uit dat midden daar ook een oplossing voor bedacht. De huidige breuklijn, stellen zij, gaat tussen zij die willen verbinden en zij die willen polariseren.”

aus: Ferdi De Ville: Er is een ware ideeënstrijd bezig over waar de nieuwe breuklijn doorheen de maatschappij nu eigenlijk precies loopt. De Morgen Online 2.8.16 (im Internet)

08/16